Piše: Hamza Ridžal
Politički, kulturološki i ideološki odnosi između islama i Zapada predstavljaju jednu od nezaobilaznih tema savremenog svijeta. Kroz optiku tih odnosa moguće je posmatrati mnoge fenomene nedavne prošlosti, od 11. septembra i krize s karikaturama u Danskoj, preko holivudskih filmova i rasprava o pluralizmu, ljudskim pravima i posebno pravima žena, pa sve do islamofobije i antivesternizma u islamskim zemljama. Neke analize, kako piše Kalin, u ovaj okvir smještaju i avanturu učlanjenja Turske u Evropsku uniju. Iako je nemoguće u jednoj rečenici objasniti kompleksnost međuodnosa islamskog i zapadnog svijeta, moguće je prepoznati probleme izrasle iz tog susreta / sukoba, ali i faktore koji određuju osnovne boje i međutonove, te konstante u zapadnoj percepciji islama i obratno.
Kako objašnjava Kalin, ne može se zanemariti kontinuitet između optužbi koje je Sveti Džon iz Damaska u VIII stoljeću iznio protiv islama i Poslanika, tvrdnji pape Benedikta XVI kako je islam iracionalna vjera koja gaji nasilje i izjave američkog evangeliste Jerryja Farvela da je Poslanik terorist. Takve optužbe produbljuju teren sukoba i tenzija. S druge strane, kada pogledamo percepcije islamskog svijeta o Zapadu, pred nama se javlja niz različitih problema.
“Za muslimanski svijet, ‘Zapad’ je, zapravo, jedna činjenica koja postoji posljednjih dvije stotine godina. Za jednog intelektualca ili umjetnika koji je u XI ili XVI stoljeću živio u islamskom geografskom prostoru nešto što se zove Zapad nije ni postojalo. Postojali su Franci, Germani, Španci, Italijani, Venecijanci, Đenovljani, jevreji i kršćani i znalo se za njih. Ali, riječ Zapad, u svome savremenom značenju, tada još nije bila poznata. Islamski svijet je u svojstvu srednjeg ummeta sebe vidio u sredini svjetskog geografskog prostora i bio je podjednako udaljen i od Istoka i od Zapada. Zapad za njega nije bio sagovornik kojem je stalno trebalo podnositi račune, protiv kojeg je trebalo reagirati i protiv kojeg se trebalo boriti”, piše Kalin, ističući da islamska društva sebe nikada nisu definirala kao Istok, niti da su oni istočnjaci.
Istok je, objašnjava Kalin, fiktivan pojam izmišljen tek nakon što je Evropa – taj geografski krak azijskog kontinenta – sebe definirala kao Zapad. Kako je naša percepcija prostora poprimala evropocentričnu boju, tako su i geografski termini poprimali potpuno ograničavajući karakter. Zašto geografski prostor koji se nalazi u srcu ljudske historije, pita Kalin, prostor na kojem su ponikle najstarije civilizacije, nazivamo Bliskim istokom? Po kojoj se geografskoj klasifikaciji Japan prihvata kao Daleki istok? Zašto za Ameriku, ako živimo u Iranu, Indiji ili Jemenu, ne kažemo daleki Zapad ili Daleki istok?
“Da dilema Istok – Zapad predstavlja modernu percepciju, također, potvrđuju i Kur’an i historija. Kada je muslimanima u Meki prvi put stigla naredba za obavljanje namaza, naređeno im je da se okrenu prema Mesdžidu’l-aksi. Ovako je potrajalo do 622. godine, sve dok hazreti Muhammed nije obavio Hidžru u Medinu. Nešto kasnije naređeno je da se okrenu prema drevnoj kibli u Mekki, prema Ka’bi. Kad su medinski jevreji upitali za razlog ove promjene, odgovorio im je 115. ajetom sure Bekare: ‘A Allahov je i istok i zapad; kuda god se okrenete, pa – tamo je Allahova strana. Allah je, zaista, neizmjerno dobar i On sve zna.’ Tako je Kur’an istakao relativno i prolazno svojstvo termina istok i zapad i ustvrdio da je suštinski smisao okrenuti se prema istini koja nadilazi i istok i zapad”, piše Kalin, ističući da zbog ovog kur’anskog opisa muslimani nikada Kabu nisu definirali kao istok, baš kao što to nije bio ni Jerusalem.
Ipak, današnji odnos prema geografskim pojmovima koji bi nam trebali služiti tek lakšoj orijentaciji duboko je evropocentričan. To za sobom povlači niz problema. Definirati današnjim pojmom istočnjački djela islamske klasične filozofije i književnosti, smatra Kalin, svakako bi bila greška. “Koliko god je besmisleno da se Ibn Sina nazove istočnjačkim filozofom zato što je živio u oblasti danas zvanoj Bliski istok, toliko je besmisleno i Ibn Rušda, koji je živio u Andaluziji, zvati zapadnim filozofom. Značajan dio historije Osmanlija protekao je u južnoj Evropi. Pored toga, jevreji i kršćani, u oblastima kao što su Sirija, Irak, Jerusalem, Egipat, stoljećima su živjeli zajedno s muslimanima. Kao i svaka kategorična podjela, također i opozicionizam prema Istoku i Zapadu sužava naše historijske vidike”, piše Kalin.
On ističe da su urađeni veliki napori u cilju prevazilaženje te krute dihotomije, u čemu su posebno ažurni bili muslimanski mislioci koji su odbijali da se klasificiraju kao istočnjaci. Među njima su, kako piše Kalin, Džemaludin Afgani, Muhammed Abduhu, Mehmed Akif Ersoj, Said Halim-paša, Muhammed Ikbal, Bediuzzeman Said Nursi i Alija Izetbegović.
“U djelu Islam između istoka i zapada Alija Izetbegović ovu temu sistematski obrađuje i brani tezu da se islam ne može svesti pod kategoriju ni Istoka ni Zapada”, piše Kalin.
Odnosi islama i Zapada, tvrdi Kalin, ne mogu se svesti samo na ratove i sukobe. U dugoj historiji odnosa islama i Zapada nerijetko su realpolitičke istine igrale odlučujuću ulogu. “Naprimjer, u IX stoljeću muslimanski zapovjednici, osvajači Sicilije i Palerma, na poziv napolitanskih vladara priključili su se borbi protiv Longobarda i Bizanta. Na isti način i muslimanski emiri i valije, tokom borbe za vlast u Andaluziji, nisu oklijevali da zatraže pomoć od Karla Velikog i drugih kršćanskih vladara”, piše Kalin, ističući da su slični odnosi uspostavljani i između Seldžuka i Osmanlija, s jedne, i evropskih država, s druge strane. Srećom, dogovor i savez nisu se javljali samo kao realpolitička nužda, o čemu svjedoči umjetnost, arhitektura, književnost, pravo…
Kako podsjeća Kalin, postoje mislioci koji islam i Zapad vide kao komšije, pa čak i kao bratske civilizacije, kao što su Goethe, koji je svoj čuveni Zapadno-istočni divan posvetio Hafizu Širaziju, ili engleski historičar Carlyel, koji je hazreti Muhammeda smatrao jednim od glavnih junaka historije. Kalin podsjeća da su se muslimani i jevreji borili rame uz rame u odbrani Jerusalema od krstaša, kao što su se nakon 1968. godine rame uz rame borili muslimani i kršćani, ovaj put protiv jevreja, tj. protiv ekspanzionističke politike Izraela.
RENESANSA UTEMELJENA NA PRIJEVODIMA S ARAPSKOG JEZIKA
Prije nego što su prijevodi s arapskog na latinski jezik počeli oblikovati svijet evropske misli, srednjovjekovna evropska misao razvila je vlastiti vjerski i kulturni identitet. Identitet onog što nazivamo zapadnom civilizacijom tada je bio određen na zapadu latinskim, a na istoku bizantsko-grčkim karakterom. Zajednički im je bio pokušaj da među paganskim evropskim plemenima prošire sistem vjere koji je uspostavila crkva, te pokušaj da rimski i bizantski pravni sistem, umjetnost i misao transformira i asimilira zahtjevima kršćanskog vjerovanja. Ipak, kako navodi Kalin, u poređenju s drevnom Grčkom ili Rimom, Bizant nije predstavljao rastuću civilizaciju, već kulturu u borbi za opstanak. Prije hiljadite godine u Evropi ne susrećemo velike filozofske sisteme i škole, naučne centre i univerzitete. “Svi veliki mislioci, filozofi, teolozi, umjetnici, pa čak i mistici koji su se javljali u Evropi nakon ovoga, bili su pod utjecajem kulturnog i civilizacijskog dostignuća islamskog svijeta. Neki su otvoreno i fleksibilno prihvatili ovaj utjecaj, neki su ga u korijenu odbacili, a neki su iskoristili arapski jezik i islamsku nauku i filozofiju kao sredstvo za dolazak do drevne grčke zaostavštine”, piše Kalin.
On ističe kako kulturni i misaoni život Evrope u periodu od 1000. do 1500. godine, poznat pod imenom visoki srednji vijek, nije bio indiferentan prema islamskom svijetu, koji je duboko utjecao na taj period evropske kulturne i intelektualne historije. Tragove tog utjecaja moguće je vidjeti u najpopularnijim i kanonskim djelima srednjeg vijeka, kao što su Rolandova pjesma, Danteova Božanstvena komedija, Summa Theologica Tome Akvinskog i brojnim drugim. O utjecajima islamske civilizacije na ova djela teško bismo mogli govoriti da nije bilo prijevoda. Prevodilačke aktivnosti s arapskog na latinski u Španiji, Engleskoj i Iberijskom poluotoku uopće predstavljaju jednu od važnih prijelomnih tačaka srednjovjekovne evropske historije.
“Zahvaljujući prijevodima s arapskog, evropski velikodostojnici, teolozi i naučnici nisu se zadržali samo na otkrovenju neprijateljskog mentalnog svijeta, u isto vrijeme iznova su otkrili nauku i filozofiju drevne Grčke, koje su stoljećima bile izgubljene u evropskoj mapi misli. Osim toga, suprotno tvrdnjama orijentalista, muslimanski mislioci nisu samo sačuvali (i kad je došlo vrijeme za to, Evropi predali) pisano grčko naslijeđe. Suprotno tome, drevnu grčku misao obradili su u ideološkoj osnovi stvaranja i onog svijeta i iznova su je proizveli u jednom teističko-metafizičkom smislu. U filozofskom smislu, Platonov i Aristotelov izlazak iz paganizma i njihov susret s vjerom u jednog Boga desio se u djelima muslimanskih filozofa Kindija, Farabija, Ibn Sine i Ibn Rušda, mnogo prije kršćanskih teologa kao što je Toma Akvinski. Također, muslimanski mislioci prvi su omogućili tumačenje Aristotela u jednom neoplatonskom smislu i u okvirima pomirljivim s vjerskom kozmologijom i metafizikom”, objašnjava Kalin, naglasivši da je zbog toga nemoguće analizirati srednjovjekovnu evropsku filozofiju neovisno od svijesti o Platonovoj i Aristotelovoj avanturi u islamskom svijetu.
Veliko naslijeđe grčke filozofije zahvaljujući muslimanskim misliocima postalo je dijelom zajedničkog naslijeđa koje su prihvatali andaluzijski i istočni muslimani, ali i Jevreji, evropski i stočni kršćani. Iako je broj prevodilaca bio mali, potreba da Evropa razumije i uči od svijeta u kojem su ulice čiste, a biblioteke ispunjene rukopisima bivala je sve izraženijom. “Prijevodi s arapskog na latinski i hebrejski na polju matematike, algebre, geometrije, astronomije, medicine, historije prirode, mehanike, hemije i alhemije, filozofije, retorike, tesavvufa, poezije, historije misli i ostalog udarili su pečat na filozofski svijet XII i XIII stoljeća i bili su uzrok rađanju novog pokreta misli, nauke i umjetnosti u Evropi”, piše Kalin.
Samo je početak upotrebe brojeva u Evropi, poznatih pod imenom arapski brojevi, omogućio ogroman napredak na polju praktičnih pitanja poput oporezivanja i carinjenja, s jedne, ali i naučni progres, s druge strane. Vođenje složenih matematičkih operacija rimskim brojevima bilo je skoro nemoguće, pa je dolazak arapskih brojeva u Evropu jedan veliki kotač u mehanizmu renesanse. Sličan proces odvijao se na polju astronomije i medicine. Muslimani su postavili temelj modelu univerzuma koji su kasnije zagovarali Galileo i Kepler. “Osim toga, muslimanski astronomi i geografi radili su na modelima koji su prihvatili da je Zemlja okrugla i izvršili su alternativne proračune. Suštinski je važno što su muslimanski naučnici to predstavili kao čist naučni parametar i nisu osjetili potrebu da različitim modelima univerzuma pripišu vjersko-retorički smisao. I dok je zbog toga prelazak s modela geocentričnog univerzuma na model heliocentričnog univerzuma na Zapadu izazvao veliku teološku krizu, u islamskom je svijetu to prihvaćeno kao jasno naučno-kosmološko pitanje i nije izazvalo vjersko-teološke rasprave”, piše Kalin.
Kao primjer utjecaja na polju astronomije i pitanja modela univerzuma, koji je Crkva smatrala teološkim pitanjem, Kalin navodi utjecaj Ebua Abbasa el-Ferganija, slavnog astronoma iz 9. stoljeća, i njegovog djela Kitab fi hareketi’s-semaviyye ve dževami’ ilmi’n-nudžum. U ovom djelu Fergani ustanovljuje da je Zemlja sferičnog oblika, piše o sjevernom i južnom polu, te ispravlja Prolomejev model donoseći nove naučne informacije. Ovo je djelo s arapskog na latinski jezik prevedeno 1135. godine od Johna iz Seville. U istom periodu nastao je i hebrejski prijevod ovog kapitalnog djela. Kalin navodi autore koji su se kasnije pozivali na ovo djelo prepisujući njegove dijelove, te ističe da se i Kolumbov put prema Indiji temelji na percepciji koju su muslimanski naučnici imali o Zemlji. Posebno su zanimljive Kalinove opservacije o utjecajima Ferganija na Dantea, koji je, kako tvrdi u djelu Convivio ve Vita Nuova, pročitao Ferganijevo djelo. Kalin smatra da je Danteova Božanstvena komedija kulminacija Ferganijevog utjecaja.
Kalin se posebno osvrće na utjecaje islamske medicinske nauke na evropsku renesansu, ali zaključuje da bolnice u Evropi, u onom smislu u kojem su postojale u islamskom svijetu, nisu mogle biti podignute sve do 16. stoljeć,a uprkos tome što su na latinski mnogo ranije bili prevedeni Ibn Sina i Razi – ta dva medicinska kolosa. Autor skreće pažnju na činjenicu da je prevodilački pokret bio posebno aktivan u toku 17, ali i 18. stoljeća, kada su pod patronatom imperatora Frederika II na Siciliji ulagani ogromni napori da se prevedu islamski autori. Na to se u Evropi tog vremena i nije uvijek gledalo blagonaklono. Michael Scott, prevodilac Frederika II, bio je predmet blaćenja. Dante u Božanstvenoj komediji Scotta stavlja u inferno, dakle Džehennem, optužujući ga da je čitao muslimanske knjige i na osnovu njih predviđao budućnost. Kada se izuzmu legende i blaćenja, piše Kalin, treba priznati da Scottu pripada istaknuto i važno mjesto u historiji odnosa islama i Zapada. (Nastavlja se)
Ja, onaj drugi i drukčiji svijet: uvod u historiju odnosa islama i Zapada, Ibrahim Kalin, “Dobra knjiga”, Sarajevo, 2019. godine, 652 stranice
Izvor: Noviglas.hr
